در بدن شما مکانیزمی وجود دارد که برای دفاع از شما دربرابر میلیون‌ها باکتری، میکروب، ویروس، سم و انگل طراحی شده است.
مقدمه
در بدن شما مکانیزم محافظتی وجود دارد که سیستم ایمنی نامیده می‌شود. این سیستم برای دفاع از شما دربرابر میلیون‌ها باکتری، میکروب، ویروس، سم و انگل که ممکن است به بدنتان حمله کنند، طراحی شده است. برای اینکه قدرت سیستم ایمنی بدن را درک کنید، ببینید وقتی چیزی می‌میرد چه اتفاقی می‌افتد. شاید کار قشنگی به نظرتان نرسد اما یک چیز خیلی مهم درمورد سیستم ایمنی بدنتان به شما نشان می‌دهد.
وقتی کسی می‌میرد، سیستم ایمنی (در کنار چیزهای دیگر) خاموش می‌شود. طی چند ساعت، بدن مورد حمله هر نوع باکتری، میکروب، انگل و … قرار می‌گیرد. وقتی سیستم ایمنی بدنتان کار میکند، هیچکدام از اینها جرات نمی‌کنند وارد بدنتان شوند اما وقتی غیرفعال می‌شود، همه درها باز می‌شود. وقتی می‌میرید طی چند هفته همه این ارگانیسم‌ها کل بدنتان را می‌گیرند تا جایی که تنها چیزی که از شما باقی می‌ماند اسکلتتان است. مشخص است که سیستم ایمنی بدنتان کار فوق‌العاده‌ای انجام می‌دهد که جلو همه این اتفاق‌ها را می‌گیرد.
سیستم ایمنی بسیار پیچیده و جالب است و دو دلیل وجود دارد که اطلاعاتتان را درمورد آن بیشتر کنید. اول اینکه خیلی جالب است که بفهمید چیزهایی مثل تب، التهاب، کهیر و امثال آن از کجا می‌آیند. احتمالاً خیلی در اخبار درمورد سیستم ایمنی می‌شنوید چون قسمت‌های جدیدی از آن کشف شده و داروهای جدیدی هم به بازار آمده است و بالا رفتن اطلاعاتتان درمورد سیستم ایمنی باعث می‌شود این اخبار برایتان قابل‌درک‌تر باشند. در این مقاله نگاهی به سیستم ایمنی و فعالیت‌های آن می‌اندازیم.
فعالیت سیستم ایمنی بدنتان را ببینید
سیستم ایمنی بدن شما به هزاران طریق مختلف مثل ساعت کار میکند اما کسی متوجه کار آن نمی‌شود. یک چیز که باعث می‌شود واقعاً متوجه فعالیت آن شویم این است که به هر دلیلی دست از کار بکشد. وقت‌هایی هم که یکی از فعالیت‌های آن عارضه‌جانبی روی ما داشته باشد متوجه فعالیت آن می‌شویم. به چند نمونه اشاره می‌کنیم:
وقتی دستتان را می‌برید، هر نوع باکتری و ویروس از طریق شکاف ایجاد شده در پوست وارد بدنتان می‌شوند. سیستم ایمنی بدن شما واکنش داده و مهاجمان را از بین می‌برد و در همین حین پوستتان کم‌کم خوب شده و شکاف ایجاد شده برطرف می‌شود. در موارد نادر، سیستم ایمنی بدن چیزی را یادش می‌رود و آن زخم عفونی می‌شود. به همین دلیل ملتهب شده و پر از چرک می‌شود. التهاب و چرک هر دو از عوارض جانبی این هستند که سیستم ایمنی کار خود را انجام می‌دهد.
وقتی پشه‌ای نیشتان می‌زند، یک برآمدگی قرمز و خارش‌آور روی پوستتان ایجاد می‌شود. این هم یک نشانه مشخص از فعالیت سیستم ایمنی بدنتان است.
هر بار که تنفس می‌کنید، هزاران باکتری و ویروس که در هوا پراکنده هستند، وارد بدنتان می‌شوند. سیستم ایمنی بدن شما بدون کوچکترین مشکلی با آنها مقابله میکند. گاهی اوقات یک میکروب از سیستم ایمنی رد شده و باعث سرماخوردگی، آنفولانزا یا بدتر می‌شود. سرماخوردگی و آنفولانزا یک نشانه مشخص است که سیستم ایمنی بدنتان نتوانسته با میکروب مقابله کند. و اینکه به مرور زمان سرماخوردگی‌تان بهتر می‌شود نشان می‌دهد که سیستم ایمنی توانسته است این مهاجمان را از بین ببرد. اگر سیستم ایمنی بدن شما هیچ فعالیتی نداشت، هیچوقت سرماخوردگی‌تان خوب نمی‌شد.
هر روز صدها میکروب می‌خورید و باز هم بیشتر اینها در بزاق دهانتان یا اسید معده‌تان کشته می‌شوند. اما گاهی یکی از آنها موفق می‌شود از اینها عبور کند و دچار اسهال و استفراغ می‌شوید که از علائم بارز ناتوانی سیستم ایمنی‌تان است.
بیماری‌های انسانی مختلفی هستند که درنتیجه کارکرد نادرست یا غیرمنتظره سیستم ایمنی ایجاد می‌شوند. بعنوان مثال، بعضی افراد دچار حساسیست می‌شوند، حساسیت یا آلرژی واکنش بیش از اندازه سیستم ایمنی به بعضی محرک‌ها است که افراد دیگر به آن واکنش نمی‌دهند. بعضی افراد دچار دیابت هستند که در آن سیستم ایمنی به طور نادرستی به سلول‌های موجود در لوزالمعده حمله کرده و آنها را از بین می‌برند. بعضی‌ها هم دچار آرتریت روماتوئید می‌شوند که در آن سیستم ایمنی در مفصل‌ها به طور نادرستی کار میکند. در بیماری‌های مختلفی، مقصر اشتباهات سیستم ایمنی بدن است.
آخر اینکه، گاهی اوقات به این دلیل سیستم‌ایمنی را می‌بینیم که جلو ما را برای انجام کارهایی که ممکن است برایمان فایده داشته باشد می‌گیرد. مثلاً پیوند اعضا به این دلیل اینقدر دشوار است که سیستم ایمنی معمولاً عضو پیوند خورده را پس می‌زند.
اصول سیستم ایمنی بدن
اجازه بدهید از اول شروع کنیم. وقتی کسی می‌گوید، «حس میکنم مریض شدم» یعنی چه؟ بیماری چیست؟ با شناختن انواع مختلف بیماری می‌توانید بفهمید که سیستم ایمنی کمکتان میکند با چه نوع بیماری‌هایی مقابله کنید.
وقتی مریض می‌شوید، بدنتان نمی‌تواند خوب کار کند. راه‌های مختلفی برای مریض شدنتان وجود دارد که در زیر به بعضی از آنها اشاره می‌کنیم:
تخریب مکانیکی - وقتی یکی از استخوان‌هایتان می‌شکند یا یکی از رباط‌هایتان پاره می‌شود، بیمار می‌شوید (یعنی بدنتان نمی‌تواند با تمام توانایی خود کار کند). دلیل مشکل چیزی است که قابل مشاهده است و می‌توانید آن را درک کنید.
کمبود ویتامین و موادمعدنی - اگر ویتامین D کافی به بدنتان نرسد، بدنتان نمی‌تواند به خوبی کلسیم را هضم و جذب کند و آنوقت دچار بیماری به نام نرمی استخوان می‌شوید. کسانیکه دچار نرمی استخوان هستند، استخوان‌هایی ضعیف (که به راحتی می‌شکند) و بدشکلی‌هایی در استخوان‌هایشان دارند زیرا استخوان‌ها نمی‌توانند به درستی رشد کنند. اگر ویتامین C کافی به بدنتان نرسد، دچار بیماری می‌شوید که باعث التهاب و خونریزی لثه‌ها و التهاب و کبودی مفاصلتان می‌شود. اگر آهن کافی به بدنتان نرسد، دچار کم‌خونی می‌شوید و از این قبیل.
تخریب اعضای بدن - در بعضی موارد یک عضو از بدن ضعیف شده یا تخریب می‌شود. بعنوان مثال، یک نوع بیماری قلبی با انسداد رگ‌های خونی که به عضله قلب می‌رسد ایجاد می‌شود و به همین دلیل خون کافی به قلب نمی‌رسد. یکی از انواع بیماری‌های کبدی، به نام سیروز، با آسیب رسیدن به سلول‌های کبدی (که نوشیدن مشروبات الکلی یکی از انواع آن است) ایجاد می‌شود.
بیماری ژنتیکی - بیماری ژنتیکی با یک خطای برنامه‌نویسی در DNA ایجاد می‌شود. خطای برنامه‌نویسی باعث می‌شود مقدار خیلی کم یا خیلی زیاد از یک پروتئین خاص تولید شود و این باعث مشکلاتی در سطح سلولی شود. بعنوان مثال، سفیدی پوست با کمبود آنزیمی به نام تیروسیناز ایجاد می‌شود. فقدان این آنزیم به این معنی است که بدن نمی‌تواند ملانونین تولید کند، رنگدانه طبیعی که به موها، چشم و پوست رنگ می‌دهد. افراد دچار این مشکل ژنتیکی بخاطر کمبود ملانین، شدیداً به اشعات UV خورشید حساس می‌شوند.
سرطان - گاهی اوقات سلولی به صورتی تغییر میکند که باعث می‌شود به طور غیرقابل‌کنترلی تولید شود. بعنوان مثال، وقتی سلول‌های پوست که ملانوسیت نامیده می‌شوند با اشعات فرابنفش موجود در نور خورشید آسیب می‌بینند، طوری تغییر می‌کنند که سرطانی می‌شوند. سرطان دیده‌شدنی که به شکل تومر روی پوست ایجاد می‌شود ملانوما نامیده می‌شود.
باکتری‌ها و ویروس‌ها
بدن شما یک ارگانیزم چندسلولی است که حداقل از 100 تریلیون سلول تشکیل شده است. سلول‌های بدن شما ماشین‌هایی بسیار پیچیده هستند. هرکدام یک هسته، تجهیزات تولید انرژی و از این قبیل دارند. باکتری‌ها ارگانیزم‌های تک‌سلولی هستند که بسیار ساده‌ترند. بعنوان مثال، هیچ هسته‌ای ندارند. تقریباً یک صدم اندازه سلول انسانی هستند و یک میکرومتر طول دارند. باکتری‌ها ارگانیزم‌هایی کاملاً مستقل هستند که قادر به خوردن و تولید‌مثل‌اند، درست مثل ماهی که در اقیانوس بدن شما شنا می‌کنند. باکتری‌ها در شرایط مناسب بسیار سریع تکثیر می‌شوند: یک باکتری هر 20 تا 30 دقیقه یکبار به دو باکتری مجزا تقسیم می‌شود. با این سرعت، یک باکتری طی فقط چند ساعت به میلیون‌ها باکتری تبدیل می‌شود.
ویروس ارگانیزمی کاملاً متفاوت است. ویروس درواقع چندان زنده نیست. درواقع چیزی جز تکه‌ای DNA در پوششی محافظ نیست. ویروس در معرض سلول قرار گرفته، خود را به دیواره سلول می‌چسباند و DNA خود (و احتمالاً چند آنزیم) را به درون سلول تزریق میکند. DNA از تشکیلات درون سلول زنده برای تولید ذرات ویروس جدید استفاده میکند. آن سلول در نهایت مرده و می‌ترکد و ویروس‌های جدید را بیرون می‌ریزد. یا اینکه ذرات ویروس از سلول بیرون آمده و خود سلول زنده می‌ماند. در هر دو حالت، سلول به ماشین ویروس‌ها تبدیل می‌شود.
عفونت‌های باکتریایی و ویروسی
وقتی یک ویروس یا باکتری که به طور کل میکروب نامیده می‌شوند، به بدنتان حمله کرده و تولیدمثل میکند، معمولاً ایجاد مشکل میکند. به طور کلی وجود میکروب عوارض جانبی ایجاد میکند که باعث بیماری‌تان می‌شود. بعنوان مثال، باکتری گلودرد (استرپتوکوک) سمی آزاد میکند که موجب ایجاد التهاب در گلو می‌شود. ویروس پولیو سمومی تولید میکند که سلول‌های عصبی را از بین برده و موجب فلج می‌شوند. بعضی باکتری‌ها خوش‌خیم و مفید هستند (مثلاً میلیون‌ها باکتری که در روده وجود دارد و به هضم غذا کمک میکند) و خیلی از آنها وقتی وارد بدن یا جریان‌خون می‌شوند، برای ما مضر هستند.
عفونت‌های باکتریایی و ویروسی ازجمله مهمترین علل بیماری در اکثر افراد است و موجب بروز سرماخوردگی، آنفولانزا، سرخک، گوشک، مالاریا، ایدز و از این قبیل می‌شود.
وظیفه سیستم‌ایمنی محافظت از بدنتان دربرابر این عفونت‌هاست، سیستم ایمنی به سه طریق از بدن شما محافظت میکند:
1. سدی ایجاد میکند که از ورود باکتری و ویروس به بدن جلوگیری میکند.
2. وقتی باکتری و ویروسی وارد بدن می‌شود، سیستم ایمنی سعی میکند آن را تشخیص داده و قبل از اینکه بتواند ساکن شده و تکثیر کند آن را از بین ببرد.
3. اگر باکتری یا ویروسی موفق به تکثیر شده و ایجاد مشکل کند، سیستم ایمنی بدنتان آن را از بین خواهد برد.
سیستم ایمنی بدن وظایف مهم دیگری هم دارد. بعنوان مثال، می‌تواند سرطان را در مراحل ابتدایی آن تشخیص داده و در بسیاری موارد آن را از بین ببرد.
اجزای سیستم ایمنی بدن
یک نکته خنده‌دار درمورد سیستم‌ایمنی بدن این است که در کل زندگیتان داخل بدنتان فعالیت می‌کرده است اما شما هیچ چیز درمورد آن نمی‌دانستید. بعنوان مثال، احتمالاً می‌دانید که داخل سینه‌تان عضوی به نام قلب دارید. چه کسی نمی‌داند که در بدنش قلب دارد؟ احتمالاً این واقعیت را هم شنیده‌اید که ریه و کبد و کلیه هم دارید. اما آیا درمورد غده تیموس چیزی شنیده‌اید؟ احتمالاً اصلاً نمی‌دانید که تیموس چیست اما این عضو هم در سینه‌تان درست کنار قلبتان قرار دارد. اعضای بسیار مهم دیگری هم وجود دارد که به همان اندازه ناشناخته هستند، بنابراین بگذارید درمورد همه آنها اطلاعات پیدا کنیم.
مشخص‌ترین بخش سیستم‌ایمنی قسمتی است که می‌توانید ببینید. بعنوان مثال، پوست قسمت مهمی از سیستم‌ایمنی است و بعنوان مرز اصلی بین میکروب‌ها و بدنتان عمل میکند. بخشی از کار پوستتان این است که بعنوان مانعی درست مثل یک پوشش پلاستیکی که از غذاها مراقبت میکند، عمل کند. پوست بسیار سخت و دربرابر باکتری و ویروس‌ها غیرقابل نفوذ است. پوست بیرونی (اپیدرمیس) حاوی سلول‌های خاصی است که سلول‌های لانگرهانس نامیده می‌شوند که اجزای هشداردهنده بسیار مهمی در سیستم‌ایمنی هستند. پوست همچنین مواد ضدعفونی‌کننده‌ای ترشح میکند. این مواد توضیح می‌دهد که چرا وقتی صبح‌ها از خواب بیدار می‌شوید لایه‌ای کپک روی پوستتان ایجاد نشده است - بیشتر باکتری‌ها و هاگ‌هایی که روی پوست می‌نشینند خیلی سریع می‌میرند.
بینی، دهان و چشم‌هایتان هم قسمت‌های قابل‌مشاهده‌ای برای ورود میکروب‌ها هستند. اشک و مخاط حاوی آنزیمی به نام لیسوزیم هستند که دیواره سلولی بسیاری از باکتری‌ها را می‌شکند. بزاق آنتی‌باکتریال است. ازآنجاکه مجرای بینی و ریه‌ها با مخاط پوشیده شده است، میکروب‌های بسیاری که فوراً کشته نشوند، در مخاط اسیر شد و خیلی زود بلعیده می‌شود. سلول‌های ماستوسیت هم مجرای بینی، گلو، ریه و پوست را می‌پوشاند. هر باکتری یا ویروسی که بخواهد وارد بدن شود، اول باید از این استحکامات دفاعی بدن بگذرد.
وقتی میکروب وارد بدن می‌شود، در سطحی متفاوت با سیستم ایمنی برخورد میکند. اجزای اصلی سیستم ایمنی بدن عبارتند از:
تیموس، طحال، سیستم لنفاوی، مغز استخوان، گلوبول‌های سفید خون، پادتن‌ها، سیستم کمپلمان و هورمون‌ها.
اجازه بدهید آنها را تک‌تک بررسی کنیم:
سیستم لنفاوی
سیستم لنفاوی یکی از آشناترین سیستم‌های بدن است چون دکترها و مادرها معمولاً به دنبال ورم غدد لنفاوی هستند. غدد لنفاوی جزئی از سیستمی هستند که تقریباً شبیه به رگ‌های خونی در کل بدن پخش شده‌اند. تفاوت اصلی بین خونی که در سیستم گردش خون در جریان است و لنف‌هایی که در سیستم لنفاوی این است که خون تحت فشار قلب است اما سیستم لنفاوی منفعل است. یعنی آنطور که پمپاژ خون وجود دارد، پمپاژ لنف وجود ندارد. درعوض، مایعات به داخل سیستم لنفاوی تراوش کرده و توسط حرکات طبیعی بدن و عضلات به غدد لنفی می‌رسند.
لنف مایعی پاک‌کننده است که سلول‌ها را با آب و موادمغذی شستشو می‌دهد. لنف پلاسمای خون است - مایعی که گلوبول‌های سفید و قرمز منفی خون را تشکیل می‌دهد. به آن فکر کنید، هر سلول رگ خونی مخصوص خود را برای تغذیه ندارد اما به هر حال باید به آن غذا، آب و اکسیژن برسد تا زنده بماند. خون این مواد را از طریق دیواره‌های مویرگی به لنف می‌رساند و لنف این مواد را جذب کرده و با خود می‌برد. هر باکتری که به طور تصادفی وارد بدن می‌شود، راه خود را به داخل مایع درون‌سلولی پیدا میکند. یک وظیفه سیستم لنفاوی، خشک کردن و تصفیه این مایعات برای شناسایی و از بین بردن باکتری‌هاست. رگ‌های لنفی کوچک مایعات را جمع کرده و به سمت رگ‌های بزرگ‌تر می‌کشاند تا از آنجا برای پردازش به غدد لنفی برسند.
غدد لنفی حاوی بافت‌های تصفیه و تعداد بیشتری سلول لنفی هستند. در مقابله با عفونت‌های باکتریایی خاص، غدد لنفی به همراه باکتری و سلول‌هایی که با باکتری‌ها مقابله می‌کنند ورم می‌کنند تا جایی که می‌توانید آن را حس کنید. تورم غدد لنفی علامت خوبی است که نشان می‌دهد در قسمتی از بدنتان عفونت وجود دارد.
وقتی لنف از طریق غدد لنفی تصفیه شد، دوباره به جریان خون برمی‌گردد.
تیموس
تیموس در سینه، بین استخوان سینه و قلبتان قرار دارد. این عضو مسئول تولید سلول‌های T است و در نوزادان تازه متولدشده اهمیت بسیار زیادی دارد - سیستم ایمنی بدن نوزادان بدون تیموس از فروپاشیده و نوزاد خواهد مرد. اما به نظر می‌رسد که تیموس در افراد بزرگسال اهمیت چندانی ندارد - بعنوان مثال، می‌توانید بدون اینکه برای فرد اتفاقی بیفتد برداشته شود و سایر قسمت‌های سیستم‌ایمنی وظایف را انجام می‌دهند. اما تیموس، بخصوص برای بلوغ سلول‌های T اهمیت زیادی دارد.
طحال
طحال خون را تصفیه میکند تا سلول‌های خارجی را پیدا کند (همچنین گلوبول‌های قرمز خون قدیمی را به منظور جایگزینی جستجو میکند). کسی که طحال خود را از دست می‌دهد بسیار زودتر از دیگران بیمار می‌شود.
مغز استخوان
مغز استخوان گلوبول‌های خونی جدید، سفید و قرمز، تولید میکند. درمورد گلوبول‌های قرمز باید بگویید که این گلوبول‌ها به طور کامل در مغز استخوان شکل می‌گیرند و بعد وارد جریان خون می‌شوند. اما گلوبول‌های سفید در جای دیگری از بدن رشد می‌کنند. مغز استخوان همه سلول‌های خونی را از سلول‌های بنیادین می‌سازد. آنها به این دلیل سلول‌های بنیادین نام گرفته‌اند که می‌توانند تکثیر شده و اشکال مختلف سلول را بسازند.
گلوبول‌های سفید خون
گلوبول‌های سفید خون در بخش بعدی با جزییات کامل بررسی می‌شوند.
پادتن‌ها
پادتن‌ها (که به آنها ایمونوگلوبولین‌ها و گاماگلوبولین‌ها هم می‌گویند) توسط گلوبول‌های سفید خون تولید می‌شوند. آنها پروتئین‌هایی Y شکل هستند که هرکدام به یک آنتی‌ژن خاص (باکتری، ویروس یا سم) واکنش می‌دهند. هر پادتن قسمت خاصی دارد که به آن آنتی‌ژن خاص حساس بوده و به آن می‌چسبد. وقتی یک پادتن به سمی می‌چسبد به آن آنتی‌تاکسین گفته می‌شود. این پیوند معمولاً فعالیت شیمیایی آن سم را ناتوان میکند. وقتی یک پادتن به پوسته خارجی یک ویروس یا دیواره سلولی یک باکتری می‌چسبد، می‌تواند از طریق دیواره سلول، جلو حرکت آن را بگیرد. یا تعداد زیادی پادتن می‌توانند به یک مهاجم بچسبد و به سیستم کمپلمان پیام برسانند که مهاجم باید حارج شود.
پادتن‌ها به پنج دسته تقسیم می‌شوند:
ایمونوگلوبولین A
ایمونوگلوبولین D
ایمونوگلوبولین E
ایمونوگلوبولین G
ایمونوگلوبولین M
